ابعاد توسعه روابط راهبردی ایران و روسیه

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ ۲۵ دسامبر ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) به ریاست روسیه قرارداد تجارت آزاد امضا کردند. این توافق پس از سفر آیت الله سیدابراهیم رئیسی، رئیس جمهور ایران به مسکو انجام شد که در آن دو کشور در کنار سایر موضوعات، درباره غزه و توسعه کریدور بین المللی شمال-جنوب گفت وگو کردند.

این توافق مهم است، زیرا روابط میان دو قدرت اوراسیا را تقویت می‌کند که در راستای تغییر شکل نظم جهانی با محوریت غرب هستند.

تغییر در الگوی تجارت روسیه تا حد زیادی به دلیل ثبات نسبی تجارت خارجی و توانایی آن در مقاومت در برابر تحریم‌های غرب است

انگیزه‌های اقتصادی تهران و مسکو

جنگ اوکراین همچون عامل تقویت‌کننده روابط دوجانبه عمل کرده است. اگر قبل از سال ۲۰۲۲ روسیه درباره تسلیح یا حمایت دیپلماتیک از ایران ملاحظات شدیدی داشت، پس از جنگ اوکراین، تحریم‌های غرب روسیه را وادار کرد در موضع سنتی خود تجدید نظر کند. در واقع، رابطه میان دو کشور زیر تحریم تسهیل می‌شود.

به همین دلیل غرب توافقنامه تجارت آزاد را از نزدیک رصد خواهد کرد. این توافق در راستای تلاش‌های کرملین برای جهت‌دهی مجدد تجارت و سرمایه گذاری خود از غرب به سمت کشورهای آسیایی است. بنابراین، روابط تجاری روسیه با همسایگان آسیایی خود به شدت افزایش یافته که بخشی از آن به دلیل دور زدن تحریم‌های غرب است.

تغییر در الگوی تجارت روسیه تا حد زیادی به دلیل ثبات نسبی تجارت خارجی و توانایی آن در مقاومت در برابر تحریم‌های غرب است. برای اینکه کرملین بتواند به تحرکات نظامی خود ادامه دهد، این روند بسیار مهم خواهد بود.

گردش تجاری روسیه و ایران به سرعت در حال افزایش است، به طوری که در سال ۲۰۲۲  حجم تجارت دوجانبه با رشد بیش از ۲۰ درصدی به ۴.۹ میلیارد دلار رسید. دو طرف همچنین به دنبال استفاده از ارزهای ملی هستند و درباره ظرفیت ارز دیجیتال مشترک با پشتوانه طلا مذاکره کرده‌اند که می‌تواند باعث کاهش کاربرد دلار شود. البته این رویکرد با چالش‌هایی مواجه است، زیرا برای تعیین ارزش واقعی محصولات مبادله شده با ریال و روبل همچنان از دلار استفاده می‌کنند.

 ساختار‌های بانکی دو کشور در راستای دور زدن فرایند پرداخت سوئیفت، به وسیله ادغام ساختار پرداخت میر روسیه و ساختار ایرانی شتاب، همکاری‌های خود را افزایش داده‌اند. در سال ۲۰۲۲ روسیه بزرگترین سرمایه گذار خارجی ایران به ویژه در پروژه‌های نفتی بود. نیروگاه اتمی بوشهر و نیروگاه حرارتی سیریک دو سرمایه‌گذاری مشترک مهم دیگر بودند، گرچه ایران هنوز نگران کُندی سرعت سرمایه‌گذاری روسیه است.

ایران و روسیه همچنین در توسعه کریدور ترانزیتی شمال-جنوب با هدف اتصال خلیج فارس، اقیانوس هند و بنادر روسیه همکاری خود را افزایش داده‌اند. در سال ۲۰۲۳ روسیه متعهد به سرمایه‌گذاری و ساخت قطعه ۱۰۰ مایلی از راه آهن رشت - آستارا به ارزش ۶۵۰ میلیون دلار شد. آنها استدلال می‌کنند مسیر تکمیل شده می‌تواند رقیب کانال سوئز باشد.

نزدیکی راهبردی

پیامدهای ناشی از جنگ اوکراین باعث تقویت روابط دوجانبه شده و این مشارکت در حال تحول نشان‌دهنده تغییر به سمت ساختار جدید در روابط بین‌الملل در برابر نظم با محوریت ایالات متحده است. بنابراین، همکاری دو طرف همسو با رویکرد منطقه‌گرایی است که به موجب آن ایالات متحده و شرکایش مانع از اجرای آن در بخش‌های بزرگی از خاورمیانه، قفقاز و دریای خزر هستند.

هرچند دو کشور به دنبال اتحاد رسمی نیستند، اما به رابطه تعاملی اهمیت می‌دهند و به دنبال تبدیل این هنجار برای جهانی چندجانبه هستند. سیاست عملگرایانه ایران شامل تنوع بخشی به روابط است و این رویکرد در نزدیکی ایران با عربستان سعودی، کشورهای شمال آفریقا و سایر کشورهای حوزه خلیج فارس و نیز تعامل دیپلماتیک گاه به گاه با اتحادیه اروپا و ایالات متحده در زمینه تحریم‌ها مشاهده می‌شود.

ایران و روسیه همچنین در توسعه کریدور ترانزیتی شمال-جنوب با هدف اتصال خلیج فارس، اقیانوس هند و بنادر روسیه همکاری خود را افزایش داده‌اند

روسیه و ایران بر سر برخی موضوعات با هم اختلاف نظر دارند. برای نمونه، حمایت روسیه از مواضع امارات درباره سه جزیره ایرانی حوزه خلیج فارس در ماه ژوئیه باعث انتقادات علنی مقام های ایرانی شد. برخی چالش های تاریخی نیز همچنان روابط دو کشور را تحت الشعاع قرار می‌دهد و مشخص نیست اگر اختلافات غرب و روسیه فروکش کند، همکاری نزدیک آنها چقدر طول خواهد کشید. با وجود این، احتمال آن بعید به نظر می‌آید و در حال حاضر دو کشور دلایل خوبی برای دنبال کردن روابط بلندمدت دارند.

در مجموع، همسویی روسیه و ایران به موازات روابط مسکو با دیگر قدرت‌های اوراسیا و خاورمیانه نشان دهنده تغییر عمده در پویایی جهانی است. جنگ اوکراین، رقابت چین و آمریکا و افزایش نفوذ چین در خاورمیانه احتمالاً همکاری تهران و مسکو را تقویت خواهد کرد.